Jednoroditeljske porodice

mama i cerka Savremenoj porodici je svojstvena raznolikost. Krupne promene u okviru tradicionalne porodice, kao što su obrazovanje žena, njihovo sve veće zapošljavanje, pad fertiliteta, porast broja razvoda, rast vanbračnih rađanja, i sve rasprostranjenije nove forme bračnog života, uslovile su transformacije u okviru nje. Promenili su se i stavovi o braku i potrebi njegovog očuvanja po svaku cenu, roditeljstvo više nužno ne podrazumeva neophodnost stupanja u bračnu zajednicu, pa se kao rezulat ovih promena, javljaju jednoroditeljske porodice, koje istu menjaju kao temeljnu socijalnu zajednicu.

Određenje i podela jednoroditeljskih porodica

Jednoroditeljske porodice se nisu uvek tako zvale (iako su oduvek postojale). Korišćena terminologija upućivala je na njihovu stigmatizaciju: “porodica samohrane majke”, “ugrožena porodica”, “vanbračna majka sa decom”, “problem porodice”, “nepotpuna” ili “krnja” porodica, jesu termini kojima su se ove porodice označavale. U vreme naglog porasta porodica sa jednim roditeljem, došlo se do izraza “jedno ili dvo-roditeljska porodica”, koji samo upućuju na činjenicu da u porodici postoji jedan ili dva roditelja, i osim što ukazuje na porodičnu strukturu, ne nosi sa sobom nikakvu negativnu konotaciju.

Ovakve porodice čini jedan roditelj sa svojom decom (detetom) i one predstavljaju oblik nepotpune porodice, koja nema standardnu strukturu, jer joj nedostaje jedan član. Porodice sa jednim roditeljem su, u današnje vreme sve rasprostranjenija pojava, i one se među sobom razlikuju verovatno isto onoliko koliko i porodice sa oba roditelja. Međutim, u okviru njih postoji podela, koja se može izvršiti na više načina, u zavisnosti od:

roditelja koji sa detetom čini porodicu - postoje porodice sa majkom i porodice sa ocem (neuporedivo je više porodica u kojima je jedini roditelj majka);
načina nastanka - postoje jednoroditeljske porodice nastale sopstvenim izborom i nametnutom situacijom i okolnostima. U prvom slučaju, reč je o situaciji da žene žele da imaju decu, ali ne i (čak i bez) životnog saputnika. Ovakva situacija nije česta, za nju se mnoge žene odlučuju prevashodno zbog vremenskog limita biološke reprodukcije.
vremenskog nastanka - ljudi koji žive u braku mogu postati samohrani roditelji zbog: razvoda braka, rastave (fizičkog razdvajanja supružnika) i smrti supružnika, a samohrani roditelji koji nisu nikada bili u braku mogu se razlikovati prema tome da li jesu ili nisu živeli sa roditeljem deteta kada je dete rođeno.

Koji su uzroci nastanka jednoroditeljskih porodica i kako se deca prilagođavaju na njih?

Do nastanka jednoroditeljskih porodica može doći usled smrti bračnog druga, razvoda, nestanka jednog roditelja ili njegovog napuštanja porodice, vanbračnog rođenja, zatim, jer je roditelju oduzeto pravo na roditeljsku brigu, roditelj je na izdržavanju zatvorske kazne ili je odsutan zbog bolesti. Jednoroditeljska porodica se često smatra rizičnim činiocem u nastajanju devijantnog ponašanja i psiholoških problema kod dece i adolescenata. Pitanje je da li se može govoriti uopšteno o pojmu jednoroditeljske porodice, jer je za dete sigurno značajan pol roditelja sa kojim živi, uzrok nepotpunosti porodice, tj. života sa jednim roditeljem (smrt, razvod, napuštanje), kao i dužina razdoblja nepotpunosti porodice. Spomenuti činioci utiču na različite stilove života jednoroditeljskih porodica. Rizični činilac može biti i nova bračna zajednica, tj. postojanje i ponašanje očuha, odnosno maćehe. Ali, i formalno potpuna porodica, u kojoj je jedan partner samo pasivno odsutan je isto tako rizična.

Razvod. Za decu je najteže razdoblje upravo vreme kad se događa razvod roditelja, a nakon približno dve godine, kada porodica uspostavi mirniju, više organizovanu dnevnu rutinu, mnogi problemi nestaju. Privremeni loš učinak razvoda na dečiji psihosocijalni razvoj pripisuje se raznim činiocima povezanim sa razvodom, kao što su: izloženost sukobima roditelja, nagla promena u ponašanju roditelja, promena u načinu njihovog vaspitanja deteta i stres usled znatnog pogoršanja finansijske situacije u porodici. Određeni problemi ponašanja i prilagođavanja, koji nastaju kao posledica razvoda, mogu se pojaviti i mnogo kasnije - u vreme kada deca uđu u razdoblje adolescencije, jer tada isprobavaju neke nove oblike ponašanja i mnogo su više u društvu vršnjaka, tj. bez nadzora roditelja. To su problemi kao što su: neuspeh u školi, učestalija upotreba droge i alkohola, problemi u ponašanju i lošiji odnosi sa osobama suprotnog pola. Ali, prilagođavanje dece i adolescenata na nove životne uslove, nakon raspada porodice nije toliko povezano sa njenom samom strukturom, tj. njenom potpunosti ili nepotpunosti, koliko sa odnosima u okviru nje, tj. sa kvalitetom komunikacije u porodici, (ne)sukobima i roditeljskim vaspitnim postupcima. Prilagođavanje deteta na razvod roditelja, pored uzrasta i pola, zavisi i od temperamenta deteta, prethodne izloženosti separacijama, postojanja nekog hendikepa, hroničnih bolesti i sl.
Smrt jednog roditelja. Iako je sastavni deo života, smrt je najbolnije iskustvo, najstresniji događaj u životu porodice, iz kojeg mogu proisteći fizičke, psihičke i socijalne posledice po njene članove. Smrt roditelja je najrazorniji životni stres koji dete može doživeti, a svest o nenadoknadivom gubitku može imati velike psihičke posledice. Dok neka deca postaju ranjiva, druga prežive taj stres, ne razvijajući veću psihičku disfunkciju, ni kratkoročno ni dugoročno. Reakcije dece na smrt roditelja zavise od njihovih godina, pola, stepena emocionalnog i kognitivnog razvoja, odgovora preživelog roditelja i adekvatne brige. Mlađoj deci je potrebna pomoć u prepoznavanju i izražavanju svojih osećanja i njihovog povezivanja s gubitkom. Kod ove dece, kao i kod adolescenata, neophodno je ostvariti zadatak životnog ciklusa - međusobno odvajanje roditelja i dece, čije ispunjenje smrt može omesti i tako „razvojno pomeriti“ dete. Usled takvih situacija, dešava se da deca ostanu čvrsto vezana za porodicu. U godini nakon smrti roditelja, deca izražavaju mnoga ponašanja i emocije viđene u tugovanju odraslih. Prema tome, najuticajniji faktor u dečijoj reakciji na gubitak roditelja proizlazi iz sposobnosti preživelog roditelja da ne dopusti stvaranje sopstvene emocionalne distance od dece. Pored toga, kvalitet odnosa unutar porodice, koji je prethodio gubitku, uticaće, kako na promene u porodici, tako i na njenu sposobnost prilagođavanja.
Vanbračno rođenje. Vanbračno dete, koje je u načelu dete čiji roditelji nisu bili u zakonskom braku u vreme njegovog začeća, može biti, eventualno, priznato od jednog ili drugog, ili od oba roditelja. Ova deca nastaju iz preljube, rodoskrvlja (dete između čijih je roditelja, u vreme njegovog začeća, postojala veza zasnovana na krvnom srodstvu ili na srodstvu po ženidbi ili udaji) ili kod roditelja koji nisu bili u braku, a između kojih nije postojala nikakva smetnja za stupanje u brak u vreme začeća deteta. Broj dece rođene u vanbračnoj zajednici je najviši u poslednja dva veka, jer je imati vanbračno dete postalo sasvim normalna stvar. Prema nekim istraživanjima, deca koja su rođena i žive u vanbračnoj zajednici imaju veću verovatnoću da ponavljaju razred u školi, veće šanse da postanu zavisnici od droge, dvostruko su skloniji alkoholizmu i imaju veće šanse da žive od socijalne pomoći, jer ne mogu da pronađu posao.

Sa kojim problemima se suočavaju jednoroditeljske porodice?

Stigmatizacija i društvena marginalizacija. U jednoroditeljskim porodicama roditelji su izloženi većim naporima na poslu i kod kuće, pa preuzimaju veći psihički i fizički teret dečijeg vaspitanja i odgovornost za decu. Iskustva samohranih roditelja pokazuju da ne nailaze na dovoljnu podršku društva u ostvarenju svoje odgovorne porodične uloge. Samohrani roditelji suočeni su sa predrasudama okoline koje su izražene prema razvedenim osobama i osobama koje su rodile izvan braka. One su često izložene osuđivanju, ismevanju, podcenjivanju i odbijanju da im se pruži podrška. Predrasude prema roditeljima, pogotovo ženi, dovode do stigmatizacije dece. Zbog svega toga članovi jednoroditeljskih porodica se osećaju marginalizovano u društvu.
Teška ekonomska situacija i svakodnevni problemi proistekli nakon razvoda/gubitka/vanbračnog rođenja. Najčešće probleme jednoroditeljskih porodica čini teška ekonomska situacija u kojoj su se našli, problemi brige za decu, manjak slobodnog vremena koje roditelj i dete mogu zajedno da provedu, što često rezultira emocionalnim poteškoćama. Učinci razvoda i nedovoljna pažnja drugog roditelja na detetov uspeh u školi i odnose sa vršnjacima, problemi nastali usred roditeljeve nove veze sa nekom drugom osobom, kao i narušavanje odnosa u proširenoj porodici, stvaraju dodatne poteškoće u funkcionisanju samohranog roditelja. Veliki problem je i zapošljavanje samohranih roditelja, jer poslodavci znaju za njihove povećane potrebe i teško usklađivanje radne i porodične uloge, pa se zato često i ne odlučuju na njihovo zapošljavanje. Dodatne probleme takođe stvaraju loši programi državne podrške koji postoje za „socijalne slučajeve“, a nisu prilagođeni specifičnim potrebama samohranih roditelja.
Stres. Biti samohrani roditelj je najčešće stresno i teško, bez obzira na to da li je roditelj to sam izabrao razvodom, odnosno odlukom da će sam odgajati dete ili je postao samohrani roditelj zbog smrti ili napuštanja od strane bračnog partnera, ili zbog nekog drugog razloga. Bez obzira na razloge, samohrani roditelji se susreću sa više problema odjednom, od kojih su neki očekivani, a neki ne, često se pitaju hoće li ikada ponovno biti srećni, opušteni i imati osećaj kontrole nad sopstvenim životom. Neki čak mogu biti toliko zatečeni novom situacijom da postanu nesposobni bilo šta da preduzmu. Uz sve to ipak treba naći način da se najbolje moguće, brinu o svojoj deci, čak i kada nisu sigurni da se mogu brinuti i o sebi. Važno je da samohrani roditelji prihvate da je određena količina stresa uvek deo roditeljstva, bez obzira na to odgaja li roditelj sam dete ili ga odgaja zajedno sa bračnim partnerom. Ali, činjenica jeste da je u samohranom roditeljstvu prisutno više stresa, jer je teže ako jedan roditelj sam brine o svemu. Ako samohrani roditelj oseća da je pod sresom to ne znači da je loša osoba ili „slabić“. Stres je deo života, deo specifične situacije i verovatno će nastaviti da bude prisutan kroz sva tri osnovna perioda samohranog roditeljstva: period gubitka, period prilagođavanja, period oporavka i stvaranja novih odnosa. Važno je da samohrani roditelji znaju da je prvi period nesigurnosti i straha koji osećaju uslovljen time što ne znaju šta ih očekuje u budućnosti, odnosno šta bi konkretno trebalo učiniti da se prilagode novonastaloj situaciji i na novi način organizuju svoj život.
Kako pomoći ovim porodicama?

Jednoroditeljstvo, kao oblik porodične organizacije postavlja brojne zahteve u nizu specifičnih područja na svoje članove (roditelje i decu), kao i izazove pred stručnjake koji se bave porodicama. Poznavanje specifičnosti potreba i problema ovakvih porodica u samoj je osnovi oblikovanja adekvatne, a time i efikasne pomoći. Pritom, značajnu ulogu pre svega ima njihovo priznavanje, prepoznavanje, kao i razumevanje njihovih snaga. Ovakvim porodicama nećemo pomoći upoređivanjem sa idealom tradicionalne porodice, jer njihovo uspešno funkcionisanje, kao i sve glasniji iskazi o disfunkciji i postojanju nasilja i u strukturalno celovitim porodicama, potvrđuju kako potencijal zdravlja porodice leži u unutrašnjoj dinamici, procesima i odnosima unutar porodice. Taj potencijal se može i dalje razvijati i pozitivno usmeravati kreiranjem okoline podsticajne za porodicu, i osmišljavanjem načina i strategija intervenisanja u tom naročito osetljivom segmentu porodičnog života.

Ana Perišić, apsolventkinja kliničke psihologije